Af hverju vilja Hagsmunasamtök heimilanna afnám verðtryggingar á neytendalánum og leiðréttingu lána?
Verðtrygging er í raun leið lánveitenda til að fela háa vexti og velta kerfislægri áhættu yfir á lántaka. Þegar lántaki tekur verðtryggt lán skoðar hann greiðslubyrðina og gerir oftast grófa áætlun út frá tekjum sínum og atvinnumöguleikum. Lánin eru til allt að 40 ára en raunlíftími þeirra er líklega einhverstaðar í kring um 6 til 8 ár (vegna þess að lánin eru greidd upp við sölu fasteignar). Vextir á þessum lánum hafa verið þetta um og yfir 5% hérlendis. Vextirnir af lánunum eru alltaf greiddir upp mánaðarlega en verðbæturnar eru látnar safnast upp að hluta. Að mati stjórnar HH stangast þessu uppsöfnun verðbóta á við lögin um verðtryggð lán og er enn opin kæra samtakanna til umboðsmanns Alþingis. Hún hefur dagað uppi þar en það virðist dæmigert fyrir stór hagsmunamál almennings hjá stjórnsýslunni. Seðlabankinn komst í bili undan þessu máli með því að snúa því upp í deilu um reiknikúnstir. Ádeila samtakanna snerist ekki um það heldur hvort farið væri að lögum við innheimtu verðbóta.

Feluleikur með vextina
Að sjálfsögðu er æskilegt fyrir heimilin að vextir á íbúðalánum séu lágir. Það stoðar þó lítið að tala um lága vexti ef stærstur hluti þeirra er falinn í einhverskonar framvirkri flækju. Þegar verðbólga fer yfir tiltekin mörk (lánstíminn hefur mikil áhrif á þessi mörk) veldur hún margföldun á vöxtunum (í formi verðbóta). Sem dæmi að þá er lán til 25 ára með 5% vöxtum í 7% verðbólgu ekki jafngilt láni með 12% vöxtum heldur láni með um 20% vöxtum. Slík eru áhrif þess að verðbætur eru ekki greiddar upp mánaðrlega heldur færðar til höfuðstóls (heildar lánstími er tekinn saman til að fá þessa niðurstöðu). Selji lántaki fasteign eða endurfjármagni lán, greiðir hann upp þá eignaupptöku sem fólst í neikvæðri eiginfjársöfnun (negative amortization). Niðurstaðan er sú sama, raunvextir lántaka voru hærri fyrir vikið, mun hærri en 12%. Mörkin á neikvæðri eignasöfnun byrjar þegar verðbólga fer yfir 4% á 25 ára lánum og umfram 2% á 40 ára lánum. Allir þeir sem eru með 40 ára verðtryggð lán hafa verið að tapa eign sinni í íbúðarhúsnæðinu síðustu ár, - nema þeir hafi greitt upp vextina (verðbæturnar) auk einhvers af höfuðstólnum.

Lántakar ekki varnarlausir á meðan þeir geta greitt inn á höfuðstól
Sé greiðslubirði láns ekki mjög há á gefnu tímabili er möguleiki á því fyrir lántaka að greiða aukalega inn á höfuðstólinn. Slík greiðsla þarf að vera nógu há til að koma í veg fyrir uppsöfnun verðbóta og saxa á höfuðstólinn. Þetta er eins og er, að mér vitandi, eina sjálfsvörnin sem er til gegn áhrifum verðtryggingar. Slík aukagreiðsla segir þér hvaða raunvexti verið er að greiða af láninu þ.e. verðbætur + vextir. Þetta tekur þó ekki á kerfisvandanum sem felst m.a. í eftirspurn á markaði byggða á blekkjandi upplýsingum.

Óþægilegur sannleikur
Undanfarið hafa ýmsir hagsmunaaðilar eins og forsvarsmenn lífeyrissjóða verið að reyna að telja fólki trú um að verðtryggingin sé í raun til hagsbóta fyrir lántaka. Á meðan engin er verðbólgan, eru verðbætur að sjálfsögðu ekkert vandamál fyrir lántaka. Þannig eru lánin seld út á blekkingar. Lántökum er ekki gerð grein fyrir langtímaáhrifum verðbólgu á höfuðstól og greiðslubyrði lánsins. Þegar vextir lána eru svart á hvítu á pappír við lántöku getur lántaki gert þá áætlun í huganum og á pappír sem er framtíð hans svo mikilvæg. Þetta er afar mikilvægt fyrir eftirspurnina eftir lánunum og þar með eftirspurn á fasteignamarkaði. Séu lánin flóknari að gerð en svo að hægt sé að gera áreiðanlega áætlun við eldhúsborðið, eru þau of flókin. Þetta er orðalag það sem er notað í löggjöf um neytendavernd í Evrópusambandinu.

Nú hafa fjölmargir íslendingar bitra reynslu af verðtryggðum lánum og dregið hefur stórlega úr eftirspurn eftir slíkum lánum að okkur skilst. Það er góð þróun að mati HH en slæm að mati þeirra sem vilja selja þessi lán sem á tæknimáli fjármálageirans teljast til afleiðusamninga (derivatives). Þeir hafa því sumir hverjir kosið að tala lánin upp, þ.e. reyna að draga fram ímyndaða kosti þeirra. Mikil andstaða hefur verið við slíkar greinar á félagsmiðlunum (Facebook) og taka samtökin undir með þeirri andstöðu. 

Flótti í gengisbundin lán
Gengisbundin lán voru oft tekin af þeim voru búnir að brenna sig á verðtryggðum lánum. Það má segja að langvarandi einokun verðtryggðra lána hafi hrakið marga til að taka gengistryggðu lánin þegar þau buðust (sem reyndust svo ólögleg).

Kerfisvandi og tímasprengja
Megin kerfisgallinn við verðtryggð lán er að þau hafa leitt til meiri eftirspurnar eftir lánum en ella væri (ef fólk sæi vextina svart á hvítu) og þar með meiri eftirspurnar á fasteignamarkaði. Þetta leiðir svo til hækkunar fasteignaverðs og þar með krafna um hærri lán og afleiðingin er frekari efniviður í verðbólgubálið. Svona hafa ef til vill vel meinandi kerfissmiðir búið til sjálfvikt magnandi afturvirkni í kerfinu. Ef við ætlum ekki að fara út í allsherjar handvirka stýringu á fasteignaverði (einn veigamesti þáttur hagkerfisins), þurfum við að hafa kerfi sem leitar jafnvægis frekar en að virka eins og sveifluvaki. Seðlabankinn hefur reynt að nota stýrivexti til að hafa áhrif á eftirspurn eftir lánsfé en það hefur ekki gefist vel vegna þess hve stór hluti kerfisins er utan áhrifasviðs stýrivaxta. Besta leiðin til að almenningur hafi tilfinningu fyrir raunverði lánsfé er að geta séð (fyrir lántöku) hvaða vextir standa til boða.

Skerpa þarf á og framfylgja þarf þeim lögum sem í reynd banna verðtryggingu á lánum til almennings. Til að hafa stjórn á verðbólgunni verður Seðlabankinn að geta haft áhrif á peningamagn í umferð. Lang stærsti áhrifavaldur verðbólgu er útgáfa á “ódýru” lánsfé á markaði. Þegar bindiskylda banka var afnumin fljótlega eftir einkavæðingu þeirra sprautaðist mikið af lánsfé út í efnahagskerfið. Á sama tíma voru allir hissa hvað verðbólga jókst þrátt fyrir hækkanir SÍ á stýrivöxtum í hæstu hæðir (yfir 20% þegar verst lét).  Þessi skortur á aga í peningastjórnun landsins ásamt ábyrgðarleysi þeirra sem valda verðbólgu (peningaútgáfa lánastofnana í boði Seðlabankans) hefur gert fjárfestingu í íbúðarhúsnæði að þeirri áhættufjárfestingu sem raun ber vitni. Þessa þætti hafa hin Norðulöndin tekið föstum tökum enda hefur þar myndast stöðugleiki sem við hljótum að vilja sjá hérlendis.

Skynsemin kemur stundum utan frá
Neytendavitund og neytendavernd er mun þróaðri í Evrópusambandinu en á Íslandi. Þessu höfum við orðið áskynja þegar við skoðum þá dóma sem hafa fallið í neytendamálum í Evrópu. Íslenskir dómstólar hafa í reynd neitað að fjalla um neytendavernd að stórum hluta og hverfa ítrekað til annarra lagabálka í umfjöllun mála. Hér er ég ekki að álasa dómara sérstaklega því lögmennirnir sem sækja og verja mál eru hluti af dómstólum og bera ábyrgð á að bera þessi lög undir dómara. Ekki má heldur skilja sem svo að HH hafi einhverja drauma um Evrópusambandsaðild (samtökin taka ekki afstöðu til aðildar). Íslendingar hafa nefnilega erft margt úr löggjöf og ESB í gegn um EES. Það eina sem þarf að gera á Íslandi er að fara að gildandi lögum og skerpa á þeim í tilfelli neytendalána. Verðtrygging stangast á við löggjöf um neytendalán og samtökin eru að undirbúa þingfestingu á lögsókn gegn verðtryggingunni.

Formaður stjórnar HH,

Ólafur Garðarsson