Á döfinni

Það að gerð verði rannsókn á aðgerðum stjórnvalda eftir hrun og áhrif þeirra á heimilin, hefur verið annað af helstu baráttumálum Hagsmunasamtaka heimilanna sl. tvö ár. 

Það er ekki ætlun okkar að gera lítið úr þeim vanda sem stjórnvöld stóðu frammi fyrir í kjölfar hrunsins, en lausn þeirra má aldrei brjóta á lög- og stjórnarskrárvörðum réttindum almennings. Um þetta ætti ekki að þurfa að ræða en engu að síður þá stendur deilan um hvort þannig aðgerðir hafi verið réttlætanlegar.

Það voru sem betur fer ekki allir landsmenn sem urðu fyrir barðinu á þessum aðgerðum og lögbrotum stjórnvalda, en það voru engu að síður um 15% landsmanna, a.m.k.  50.000 – 60.000 einstaklingar. Þetta fólk á skýlausan rétt á rannsókn og uppreist æru.

Íslensk heimili búa við lánaumhverfi sem einkennist af því að meirihluti húsnæðislána og annara neytendalána eru verðtryggð, en almennar heimildir til að verðtryggja lánsfé voru leiddar í lög árið 1966 og festar enn frekar í sessi árið 1979. Síðan þá gafst íslenskum heimilum ekki kostur á að fjármagna húsnæðiskaup nema með verðtryggðum lánum, eða allt fram til ársins 2011 þegar óverðtryggð húsnæðislán byrjuðu smám saman að ryðja sér til rúms. Þau eru þó ekki “óverðtryggðari” en svo að vaxtakjör þeirra eru jafnan ákvörðuð þannig að þau virðist vera óhagstæðari en vextir og verðbætur verðtryggðu lánanna og fyrir vikið er vaxtastig hér á landi hærra en ella.

Verðtryggð lán hafa þann stórfellda innbyggða hönnunargalla að þær verðbætur sem falla á þau eru aldrei staðgreiddar nema að litlu leyti en bróðurpartur þeirra bætist við höfuðstól lánsins á hverjum gjalddaga sem gerir að verkum að hann hækkar í stað þess að lækka við hverja afborgun eins og í eðlilegu lánaumhverfi. Auk þess þarf að greiða sífellt hærri upphæð í vexti þar sem þeir reiknast af síhækkandi höfuðstól. Fari árleg verðbólga umfram afborganir lána leiðir þessi eiginleiki jafnframt til peningaprentunar í bankakerfinu sem eykur enn við þá verðbólgu sem annars væri og er þannig hluti af ósjálfbærum vítahring þar sem lánin hækka verðbólgu sem hækkar lánin sem hækkar verðbólgu sem hækkar lánin, og svo koll af kolli. Þegar lántakandinn ræður svo ekki lengur við greiðslubyrðina er oft eina leiðin út úr þeim vanda að endurfjármagna lánið eða skuldbreyta því og lengja lánstímann, en þá hefst sama hringrásin aftur nema nú frá hærri byrjunarpunkti en í upphafi, og svo allt upp á nýtt og koll af kolli í hvert sinn sem sama staða kemur upp þ.e. að lántakandinn ræður ekki lengur við síhækkandi greiðslubyrðina. Rannsóknir hafa sýnt að þegar verðtryggt langtímalán hefur þannig verið endurfjármagnað einu sinni eða oftar, greiðist það aldrei upp heldur mun það að óbreyttu hækka og hækka út í hið óendanlega, eða þangað til lántakandinn verður gjaldþrota. Lánið verður því bókstaflega óborganlegt og að sannkölluðu sjálfskaparvíti.

Samkvæmt nýlegum tölum hefur hagnaður bankanna frá hruni verið um 650 milljarðar.

„Afkoma bankana er góð“ er sagt með ákveðinni lotningu fyrir dugnaði bankamanna að græða peninga, þegar um þennann ofsagróða er fjallað.

En hvaðan hefur þetta fé komið? Féll það bara af himnum ofan? Það mætti að minnsta kosti ætla miðað við hversu lausar við gagnrýni allar fréttir af ofsagróða bankanna í gegnum árin hafa verið.

Eða ætli að þetta sé vegna ábatasamra fjárfestinga bankamanna og klókinda þeirra í fjármálum? 

Nei, sú skýring gengur ekki heldur upp, því í fyrsta lagi hafa þeir ekkert  verið í svo miklum fjárfestingum undanfarin ár og í öðru lagi þarf ekki annað en að nefna Borgun, United Silicon, Primera Air, WOW Air, Valitor og svo náttúrulega hrunið sjálft, til að átta sig á að bankamenn eru í besta falli afskaplega mistækir.