Á döfinni

Hagsmunasamtök heimilanna hafa í dag skorað á Alþingi að nema lög nr. 151/2010 nú þegar úr gildi. Gangi það ekki eftir fyrir áætluð þinglok 9. júní n.k. er afar brýnt að Umboðsmaður skuldara hafi heimild til að krefja fjármálafyrirtæki um áðurnefndar úrbætur.

Jafnframt skora Hagsmunasamtök heimilanna á embættið að það krefji fjármálafyrirtækin um tafarlausar skýringar á þeirri innheimtu sem þau hafa staðið að á grundvelli laganna nr. 151/2010. Í framhaldi af því verði gengið úr skugga um hvort fyrirtækin hafi haft fé ranglega af viðskiptavinum sínum með afturvirkum útreikningum eða öðrum ólögmætum hætti og úrbóta krafist ef svo reynist vera.

Hagsmunasamtök heimilanna benda á að samkvæmt ákvæði til bráðabirgða XI í lögum um vexti og verðtryggingu, með samþykktum breytingum frá því í desember s.l., er Umboðsmanni skuldara skylt að afla skýringa á útreikningum fjármálafyrirtækjanna á ólöglega gengistryggðum útlánum. Þá veitir ákvæðið embættinu einnig heimild til að kveða á um úrbætur, telji það útreikninga ekki í samræmi við lög nr. 151/2010, auk þess sem umboðsmaðurinn getur farið fram á heimild ráðherra til að krefjast úrbóta, sé þess talið þörf.

Hagsmunasamtök heimilanna gagnrýna harðlega þau vinnubrögð við nýlega könnun á endurútreikningum gengistryggðra lána að byggja hana einvörðungu á vitnisburði fjármálafyrirtækjanna sjálfra, en ekki á raunverulegri innheimtu lánanna. Engin ástæða er til að ætla að hinir brotlegu segi satt frá um eigið athæfi. Margir einstaklingar telja að fjármálafyrirtækin reikni með vafasömum hætti, eins og rannsóknir óháðra endurskoðenda og lögmanna hafa nú einnig gefið til kynna. Hagsmunasamtök heimilanna krefjast sjálfstæðrar rannsóknar á því með hvaða hætti endurútreikningar birtast á raunverulegum innheimtuseðlum. Án slíkra sönnunargagna er ómögulegt að meta sannleiksgildi órökstuddra fullyrðinga fjármálafyrirtækjanna, hvað þá réttmæti endurútreikninganna.

Mikill vafi leikur á um hvað sé rétt reikniaðferð samkvæmt lögum nr. 151/2010. Niðurstöður úttektar Raunvísindastofnunar Háskóla Íslands á endurútreikningum eru þessu marki brenndar, svo mikil er reyndar óvissan að helmingur greinargerðarinnar fjallar um hin ýmsu vafaatriði sem ekki er tekin afstaða til, eða þá að sú afstaða er bæði í ósamræmi við reiknilíkan skýrsluhöfunda sjálfra sem og túlkun óháðra lögfræðinga og endurskoðenda. Það er því fullkomlega óljóst á hverju niðurstöðurnar byggja, nema ef vera skyldi eftiröpun á reikniaðferðum fjármálafyrirtækjanna eins og þær endurspeglast í sýnidæmum þeirra sjálfra.

Sérstaka athygli vekur að hvorki Lagastofnun Háskóla Íslands né Háskólans í Reykjavík sáu sér fært að veita álit um rétta túlkun laganna. Varla þarf frekari vitnisburð um þá alvarlegu meinbugi sem eru á lögum nr. 151/2010 að jafnvel æðstu sérfræðistofnanir skuli ekki treysta sér til að skýra þau.

Hagsmunasamtök heimilanna skora á Umboðsmann skuldara að sjá til þess að innheimta endurreiknaðra lána verði stöðvuð þar til rétt reikniaðferð hefur verið skilgreind svo sannreyna megi innheimtuseðla, eða lög nr. 151/2010 hafa verið felld úr gildi og tekin til endurskoðunar.

Sendinefndin hitti einnig fulltrúa Evrópuþingsins sem sýndu málefninu mikinn skilning og var augljóst að þau höfðu kynnt sér kvörtunina vel. Fulltrúar Evrópuþingsins gáfu mjög skýrt til kynna að svona gæti ekki gerst innan Evrópusambandsins og að pólitískum þrýstingi yrði beitt til að fá fram réttlæti fyrir íslenskan almenning.

Allir fundirnir í Brussel fengust á einum degi og var síðasti fundurinn með fulltrúum framkvæmdastjórnar ESB, nánar tiltekið með inngöngunefnd fyrir Ísland. Erfitt er að ráða í viðbrögð fulltrúanna en fundurinn var reyndar fyrst og fremst til að upplýsa framkvæmdastjórnina um kvörtunina þar sem hún getur hugsanlega haft áhrif á inngönguferli Íslands í Evrópusambandið.

Full ástæða er til bjartsýni, enda er lagalegur grundvöllur kvörtunarinnar traustur. Réttur neytenda er skýr í Evrópurétti en breytingar á vöxtum neytendalána brýtur klárlega á rétti lántakenda að áliti lögfræðiráðgjafa HH svo ekki sé minnst á afturvirka endurútreikninga lánanna.

Viðbrögð bankastjóra Arionbanka, um að bankinn harmi að horfið hafi verið frá því samráði sem bankarnir áttu um þær lausnir sem boðið yrði upp á, afhjúpa þó hve illa er komið fyrir viðskiptavinum banka í eigu vogunarsjóða, sem raunin er með Arionbanka og Íslandsbanka. Má segja að þetta sé birtingarform mistaka fjármálaráðherra sem kom fram í skýrslu hans um það hvernig endursamið var við gömlu kröfuhafa bankanna.

Þó verður að segjast um útspil Landsbankans að um er að ræða jákvætt skref í átt að raunverulegum lausnum fyrir skuldug heimili, en betur má ef duga skal. Tímasetning útspilsins er áhugaverð í því ljósi að bankinn birti sama dag afkomu sem sýndi fram á annan besta ársfjórðung bankans til þessa.

Mikilvægt er að benda á, að þær úrlausnir sem Landsbankinn hefur kynnt koma honum sjálfum mest til góða, og er um að ræða hagræðingu í verkferlum bankans auk þess sem eitraðar eignir hans eru afskrifaðar. Einnig má gera ráð fyrir að bankinn sé að búa sig undir stórhækkaða verðbólgu þegar líða tekur á árið vegna nýrra kjarasamninga og veikingar krónunnar.  Þannig má ætla að bankinn sé að reyna koma í veg fyrir stórkostlega greiðsluerfiðleika næsta vetur vegna einhliða verðtryggingar á lánsfé.

Gagnrýnivert er að gengið sé í manngreiningarálit í aðgerðum sem þessum þar sem skuldurum er mismunað á grundvelli þess hvar þeir eru í viðskiptum, hvort þeir eru í vanskilum og hvort þeir skulda meira en 30 milljónir eftir stökkbreytingu lána eftir bankahrunið.  Stjórnvöld hafa skyldum að gegna til að gæta jafnræðis í aðgerðum fyrir skuldug heimili og er það sérstakt áhyggjuefni að forsætisráðherra skuli lýsa því yfir að Íbúðarlánasjóður sé ekki í stakk búinn til að bjóða upp á áþekk úrræði. Nú er verið að leggja fram frumvarp á Alþingi þar sem settir eru sérstakir skattar á fjármálafyrirtækin til að fjármagna sérstaka niðurgreiðslu í gegnum vaxtabótakerfið og þykja samtökunum ærin ástæða til að hækka þann skatt til muna til að mæta með duglegri hætti þeim höfuðstólshækkunum sem heimilin hafa tekið á sig í hruninu. Í því samhengi er vert að benda á hagnað bankanna frá hruni til 31. mars 2011:

Eina raunhæfa lausnin fyrir heimilin í landinu eru almennar aðgerðir til leiðréttingar á skuldum heimila í landinu og afnám verðtryggingar. Það yrði vissulega til að vinna sátt með heimilunum.

Ekki samið við þessa stjórn

„Við ætlum að hrinda af stað undirskriftasöfnun í næstu viku. Okkur í Hagsmunasamtökum heimilanna ásamt þorra þjóðarinnar er orðið algerlega ljóst að við þessa ríkisstjórn verður ekki samið um að ná fram réttlátum leiðréttingum á lánum vegna þeirrar eignatilfærslu og forsendubrests sem heimilin urðu fyrir í efnahagshruninu.

Diplómatísk og sanngjörn samningaleið var okkar nálgun frá upphafi, því við töldum að þjóðin öll þyrfti að nálgast endurreisnina með þjóðarsátt í huga. En sú leið er ekki fær með sjúkum leikreglum „Gamla Íslands" sem stjórnvöld standa vörð um. Það er enginn vilji til þess að horfast í augu við það að öll heimili landins urðu fyrir miklu tjóni sem Hagsmunasamtök heimilanna telja að enn hafi ekki verið leiðrétt að fullu og þurfi að leiðrétta.

Það hefði einhvern tímann þótt saga til næsta bæjar að brotaþolendum væri sendur reikningurinn en lögbrjótar fái skaðabæturnar. Þetta er nú að gerast með aðstoð alls stjórnkerfisins, dóms- löggjafar og framkvæmdavaldsins í heild sinni sem aðstoðar bankana við að fá bætur fyrir ólöglega samninga og markaðsmisnotkun og svik við viðskiptavininn sem viðgengist hefur árum saman."

Hún segir að stjórnvöld hefðu betur hlustað á viðvaranir samtakanna. „Við lögðum til einfalda og hraðvirka aðgerð strax í upphafi hrunsins, að leiðrétta öll veðlán heimilanna með almennum hætti með einni niðurfærslu í þann höfuðstól sem lánið var í byrjun árs 2008 og sett yrði 4% þak á verðbætur og síðan yrði verðtrygging afnumin í skrefum. Við vöruðum við því að ef ekki væri farið í eina fljóta aðgerð myndi hagkerfið allt líða og endurreisnin taka lengri tíma.

Við vöruðum við ólögmæti lánanna. Við vöruðum við því að þær leiðir sem farnar væru við að hjálpa fólki væru ýmist illa framkvæmanlegar og tímafrekar, óréttlátar og óskilvirkar. Við vöruðum við samdrætti í neyslu og samdrætti hagkerfisins í heild. Við vöruðum við þeim óvinsældum sem bankakerfið bakaði sér og glötun á trausti. Við vöruðum við atvinnuleysi. Við vöruðum við fólksflótta frá landinu, sérstaklega ungs menntaðs fólks. Við vöruðum við samdrætti í skatttekjum sem einni afleiðingu," segir hún og bendir á að hagtölur sýni ljóslega fram á að því miður hafi þessi aðvörunarorð ræst.

Á að vera öllum ljóst

Hún rökstyður mál sitt svo:

„Við vöruðum við því að bankakerfið mundi tapa meiru af þeirri leið sem var svo farin heldur en að fara í almennar leiðréttingar fyrr en seinna. Það hefur verið farið eins vitlaust í málin og mögulegt var og landið mun ekki rísa á ný fyrr en heimilin verða endurreist og fólk upplifir réttlæti í því sem gert er, þetta snýst nefnilega um réttlæti gagnvart hinum almenna borgara sem var grandalaust peð í rántafli fjármálakerfisins. Fólk upplifir núna einungis svik á svik ofan, bæði vegna fyrrum ráðamanna og núverandi stjórnar og það eygir ekki von um réttlátt samfélag. Þessi glapræði og skammsýni mun kosta okkur áratug að jafna okkur, það ferli er bara rétt að byrja.

Það er að renna upp ljós fyrir samtökunum núna og fyrir þjóðinni allri að skjaldborgina átti aldrei að slá um heimilin nema að örlitlu og veiku leiti. Skjaldborgin var slegin um fjármálakerfið um leið og ríkisstjórnin tók þá ákvörðun að semja við kröfuhafa gömlu bankanna um að endurheimt yrði sem allra mest af útlánum og þeir fengju hluta af þeim ágóða. Þetta var gert jafnvel þrátt fyrir þann forsendubrest sem fólk varð fyrir í lánasamningum sínum og með þessum samningi hrundi grundvöllur fyrir skjaldborg um heimilin.

Það er augljóst að slíkir samningar og skjaldborgin margumtalaða fara ekki saman, nema gert sé ráð fyrir því frá upphafi hve stór hluti af afslætti lánasafnanna hefði átt að ganga til lántakenda. Okkur hefði þótt eðlilegast að allur afslátturinn hefði gengið beint áfram í leiðréttingu á lánin. Þetta eru ein af mörgum stórum mistökum sem hafði mátt fyrirbyggja með heilbrigðri skynsemi og heildrænni sýn á samfélagið í heild sinni, að endurreisa þyrfti heimilin og atvinnulífið, en ekki eingöngu fjármálakerfið.

Við ætlum okkur ekki að líða stjórnvöldum þessi vinnubrögð og ofbeldi gagnvart fólkinu í landinu, við tökum stöðu með heimilunum, fólkinu til varnar. Við erum tilbúin sem félagasamtök, samtakamáttur fólksins, til að taka slaginn og gera okkar besta til að slá skjaldborg um heimilin. Við vonum að fólk sé tilbúið með okkur í þennan slag, en til þess þarf að gerast félagi, skrá sig með okkur á heimilin.is, því slagurinn verður ekki ókeypis og hann verður ekki skammvinnur.“

Hjá umboðsmanni Alþingis

Andrea Jóhanna segir beðið eftir áliti umboðsmanns Alþingis.

„Við höfum nú þegar sent ábendingu til umboðsmanns Alþingis ásamt mjög vel unninni kvörtun til ESA varðandi gengistryggðu lánin og lögleysuna sem sett var fram af Alþingi og leyfir afturvirka útreikninga. Sú lögleysa stangast á við bæði íslensk lög og Evróputilskipanir er varða neytendarétt. Eins höfum við sent innanríkisráðherra sömu ábendingu um meinbugi í þessum sömu lögum [151/2010].

Við munum síðan senda aðra ábendingu til Umboðsmanns Alþingis sem varðar þá ágalla sem við höfum komist að með okkar rannsókn á verðtryggðu lánunum, en okkur virðist sem reiknireglur Seðlabanka Íslands með að uppreikna höfuðstól láns í hverjum mánuði standist ekki skoðun þegar borið er saman við lög [38/2001] um vexti og verðtryggingu. Auk þess teljum við að um mjög flókna fjármálaafurð sé að ræða og augljósan forsendubrest sem við bendum á líka í þessu sambandi. Við erum að undirbúa prófmál er varðar verðtryggð lán vegna þessa,“ segir hún.

Undirskriftasöfnun að fara í gang

Andrea Jóahanna segir undirskriftarsöfnun með kröfu um leiðréttingar á lánasamningum heimilanna verða hrundið af stað í næstu viku.

„Það sem við vöruðum við hefur allt ræst og við teljum eina meginástæðu vera þá að lánin voru ekki færð niður í raunvirði. Menn búa ekki til verðmæti með því að skrá háar tölur í tölvur og á pappíra, það eru bara loftbólur. Menn þurfa að komast með fæturnar á jörðina og átti sig á hvað raunveruleg verðmæti eru. Menn þurfa að átta sig á hvað hvetur fólk til dáða og menn þurfa að átta sig á að heimilin í landinu eru grunnstoðin sem allt annað byggir á. Heimilin og fólkið eru raunverulegu verðmætin fyrir landið okkar og samfélagið.

Það þarf engan sérfræðing til að sjá það að kaffæring heimilanna í skuldum dregur úr slagkrafti hagkerfisins. Þetta var aldrei spurning um einhverja flókna hagfræði, þetta eru engin geimvísindi. Þetta var alltaf spurning um heilbrigða skynsemi.“