Á döfinni

Viðbrögð bankastjóra Arionbanka, um að bankinn harmi að horfið hafi verið frá því samráði sem bankarnir áttu um þær lausnir sem boðið yrði upp á, afhjúpa þó hve illa er komið fyrir viðskiptavinum banka í eigu vogunarsjóða, sem raunin er með Arionbanka og Íslandsbanka. Má segja að þetta sé birtingarform mistaka fjármálaráðherra sem kom fram í skýrslu hans um það hvernig endursamið var við gömlu kröfuhafa bankanna.

Þó verður að segjast um útspil Landsbankans að um er að ræða jákvætt skref í átt að raunverulegum lausnum fyrir skuldug heimili, en betur má ef duga skal. Tímasetning útspilsins er áhugaverð í því ljósi að bankinn birti sama dag afkomu sem sýndi fram á annan besta ársfjórðung bankans til þessa.

Mikilvægt er að benda á, að þær úrlausnir sem Landsbankinn hefur kynnt koma honum sjálfum mest til góða, og er um að ræða hagræðingu í verkferlum bankans auk þess sem eitraðar eignir hans eru afskrifaðar. Einnig má gera ráð fyrir að bankinn sé að búa sig undir stórhækkaða verðbólgu þegar líða tekur á árið vegna nýrra kjarasamninga og veikingar krónunnar.  Þannig má ætla að bankinn sé að reyna koma í veg fyrir stórkostlega greiðsluerfiðleika næsta vetur vegna einhliða verðtryggingar á lánsfé.

Gagnrýnivert er að gengið sé í manngreiningarálit í aðgerðum sem þessum þar sem skuldurum er mismunað á grundvelli þess hvar þeir eru í viðskiptum, hvort þeir eru í vanskilum og hvort þeir skulda meira en 30 milljónir eftir stökkbreytingu lána eftir bankahrunið.  Stjórnvöld hafa skyldum að gegna til að gæta jafnræðis í aðgerðum fyrir skuldug heimili og er það sérstakt áhyggjuefni að forsætisráðherra skuli lýsa því yfir að Íbúðarlánasjóður sé ekki í stakk búinn til að bjóða upp á áþekk úrræði. Nú er verið að leggja fram frumvarp á Alþingi þar sem settir eru sérstakir skattar á fjármálafyrirtækin til að fjármagna sérstaka niðurgreiðslu í gegnum vaxtabótakerfið og þykja samtökunum ærin ástæða til að hækka þann skatt til muna til að mæta með duglegri hætti þeim höfuðstólshækkunum sem heimilin hafa tekið á sig í hruninu. Í því samhengi er vert að benda á hagnað bankanna frá hruni til 31. mars 2011:

Eina raunhæfa lausnin fyrir heimilin í landinu eru almennar aðgerðir til leiðréttingar á skuldum heimila í landinu og afnám verðtryggingar. Það yrði vissulega til að vinna sátt með heimilunum.

Ekki samið við þessa stjórn

„Við ætlum að hrinda af stað undirskriftasöfnun í næstu viku. Okkur í Hagsmunasamtökum heimilanna ásamt þorra þjóðarinnar er orðið algerlega ljóst að við þessa ríkisstjórn verður ekki samið um að ná fram réttlátum leiðréttingum á lánum vegna þeirrar eignatilfærslu og forsendubrests sem heimilin urðu fyrir í efnahagshruninu.

Diplómatísk og sanngjörn samningaleið var okkar nálgun frá upphafi, því við töldum að þjóðin öll þyrfti að nálgast endurreisnina með þjóðarsátt í huga. En sú leið er ekki fær með sjúkum leikreglum „Gamla Íslands" sem stjórnvöld standa vörð um. Það er enginn vilji til þess að horfast í augu við það að öll heimili landins urðu fyrir miklu tjóni sem Hagsmunasamtök heimilanna telja að enn hafi ekki verið leiðrétt að fullu og þurfi að leiðrétta.

Það hefði einhvern tímann þótt saga til næsta bæjar að brotaþolendum væri sendur reikningurinn en lögbrjótar fái skaðabæturnar. Þetta er nú að gerast með aðstoð alls stjórnkerfisins, dóms- löggjafar og framkvæmdavaldsins í heild sinni sem aðstoðar bankana við að fá bætur fyrir ólöglega samninga og markaðsmisnotkun og svik við viðskiptavininn sem viðgengist hefur árum saman."

Hún segir að stjórnvöld hefðu betur hlustað á viðvaranir samtakanna. „Við lögðum til einfalda og hraðvirka aðgerð strax í upphafi hrunsins, að leiðrétta öll veðlán heimilanna með almennum hætti með einni niðurfærslu í þann höfuðstól sem lánið var í byrjun árs 2008 og sett yrði 4% þak á verðbætur og síðan yrði verðtrygging afnumin í skrefum. Við vöruðum við því að ef ekki væri farið í eina fljóta aðgerð myndi hagkerfið allt líða og endurreisnin taka lengri tíma.

Við vöruðum við ólögmæti lánanna. Við vöruðum við því að þær leiðir sem farnar væru við að hjálpa fólki væru ýmist illa framkvæmanlegar og tímafrekar, óréttlátar og óskilvirkar. Við vöruðum við samdrætti í neyslu og samdrætti hagkerfisins í heild. Við vöruðum við þeim óvinsældum sem bankakerfið bakaði sér og glötun á trausti. Við vöruðum við atvinnuleysi. Við vöruðum við fólksflótta frá landinu, sérstaklega ungs menntaðs fólks. Við vöruðum við samdrætti í skatttekjum sem einni afleiðingu," segir hún og bendir á að hagtölur sýni ljóslega fram á að því miður hafi þessi aðvörunarorð ræst.

Á að vera öllum ljóst

Hún rökstyður mál sitt svo:

„Við vöruðum við því að bankakerfið mundi tapa meiru af þeirri leið sem var svo farin heldur en að fara í almennar leiðréttingar fyrr en seinna. Það hefur verið farið eins vitlaust í málin og mögulegt var og landið mun ekki rísa á ný fyrr en heimilin verða endurreist og fólk upplifir réttlæti í því sem gert er, þetta snýst nefnilega um réttlæti gagnvart hinum almenna borgara sem var grandalaust peð í rántafli fjármálakerfisins. Fólk upplifir núna einungis svik á svik ofan, bæði vegna fyrrum ráðamanna og núverandi stjórnar og það eygir ekki von um réttlátt samfélag. Þessi glapræði og skammsýni mun kosta okkur áratug að jafna okkur, það ferli er bara rétt að byrja.

Það er að renna upp ljós fyrir samtökunum núna og fyrir þjóðinni allri að skjaldborgina átti aldrei að slá um heimilin nema að örlitlu og veiku leiti. Skjaldborgin var slegin um fjármálakerfið um leið og ríkisstjórnin tók þá ákvörðun að semja við kröfuhafa gömlu bankanna um að endurheimt yrði sem allra mest af útlánum og þeir fengju hluta af þeim ágóða. Þetta var gert jafnvel þrátt fyrir þann forsendubrest sem fólk varð fyrir í lánasamningum sínum og með þessum samningi hrundi grundvöllur fyrir skjaldborg um heimilin.

Það er augljóst að slíkir samningar og skjaldborgin margumtalaða fara ekki saman, nema gert sé ráð fyrir því frá upphafi hve stór hluti af afslætti lánasafnanna hefði átt að ganga til lántakenda. Okkur hefði þótt eðlilegast að allur afslátturinn hefði gengið beint áfram í leiðréttingu á lánin. Þetta eru ein af mörgum stórum mistökum sem hafði mátt fyrirbyggja með heilbrigðri skynsemi og heildrænni sýn á samfélagið í heild sinni, að endurreisa þyrfti heimilin og atvinnulífið, en ekki eingöngu fjármálakerfið.

Við ætlum okkur ekki að líða stjórnvöldum þessi vinnubrögð og ofbeldi gagnvart fólkinu í landinu, við tökum stöðu með heimilunum, fólkinu til varnar. Við erum tilbúin sem félagasamtök, samtakamáttur fólksins, til að taka slaginn og gera okkar besta til að slá skjaldborg um heimilin. Við vonum að fólk sé tilbúið með okkur í þennan slag, en til þess þarf að gerast félagi, skrá sig með okkur á heimilin.is, því slagurinn verður ekki ókeypis og hann verður ekki skammvinnur.“

Hjá umboðsmanni Alþingis

Andrea Jóhanna segir beðið eftir áliti umboðsmanns Alþingis.

„Við höfum nú þegar sent ábendingu til umboðsmanns Alþingis ásamt mjög vel unninni kvörtun til ESA varðandi gengistryggðu lánin og lögleysuna sem sett var fram af Alþingi og leyfir afturvirka útreikninga. Sú lögleysa stangast á við bæði íslensk lög og Evróputilskipanir er varða neytendarétt. Eins höfum við sent innanríkisráðherra sömu ábendingu um meinbugi í þessum sömu lögum [151/2010].

Við munum síðan senda aðra ábendingu til Umboðsmanns Alþingis sem varðar þá ágalla sem við höfum komist að með okkar rannsókn á verðtryggðu lánunum, en okkur virðist sem reiknireglur Seðlabanka Íslands með að uppreikna höfuðstól láns í hverjum mánuði standist ekki skoðun þegar borið er saman við lög [38/2001] um vexti og verðtryggingu. Auk þess teljum við að um mjög flókna fjármálaafurð sé að ræða og augljósan forsendubrest sem við bendum á líka í þessu sambandi. Við erum að undirbúa prófmál er varðar verðtryggð lán vegna þessa,“ segir hún.

Undirskriftasöfnun að fara í gang

Andrea Jóahanna segir undirskriftarsöfnun með kröfu um leiðréttingar á lánasamningum heimilanna verða hrundið af stað í næstu viku.

„Það sem við vöruðum við hefur allt ræst og við teljum eina meginástæðu vera þá að lánin voru ekki færð niður í raunvirði. Menn búa ekki til verðmæti með því að skrá háar tölur í tölvur og á pappíra, það eru bara loftbólur. Menn þurfa að komast með fæturnar á jörðina og átti sig á hvað raunveruleg verðmæti eru. Menn þurfa að átta sig á hvað hvetur fólk til dáða og menn þurfa að átta sig á að heimilin í landinu eru grunnstoðin sem allt annað byggir á. Heimilin og fólkið eru raunverulegu verðmætin fyrir landið okkar og samfélagið.

Það þarf engan sérfræðing til að sjá það að kaffæring heimilanna í skuldum dregur úr slagkrafti hagkerfisins. Þetta var aldrei spurning um einhverja flókna hagfræði, þetta eru engin geimvísindi. Þetta var alltaf spurning um heilbrigða skynsemi.“

Samtökin geta tekið undir flestar þær hugmyndir sem í skýrslunni birtast og snúast um að fá verðtrygginguna út úr húsnæðislánakerfinu og tillögur um fleiri valkosti, einkum hvað varðar óverðtryggð lán á lægri vöxtum, á sambærilegum kjörum og í nágrannalöndum okkar. Það er löngu orðið tímabært að íslensk heimili búi við eðlilegra umhverfi á húsnæðislánamarkaði og geti reiknað út greiðslubyrði láns út allan lánstímann og í lánasamningum séu engar opnar breytur án takmarkana. Samtökin vilja skora á stjórnvöld að taka til greina tillögur nefndarinnar um róttækar breytingar í húsnæðislánakerfinu.

Varðandi sérálit nefndarmanna skal tekið fram að fulltrúi Hreyfingarinnar í nefndinni, Arinbjörn Sigurgeirsson, var einnig stjórnarmaður í samtökunum á síðasta starfsári. Í sérálitinu er lagt til þak á verðbætur sem miðast við hærri vikmörk verðbólgumarkmiða Seðlabankans sem er í raun upphafleg tillaga Hagsmunasamtaka heimilanna og ætlað til að hefja afnám verðtryggingar sem og að dreifa ábyrgðinni af hruninu á bæði lántakendur og lánveitendur. Eins er lagt til raunvaxtalækkun og að héðan í frá verði ekki lánað verðtryggt til húsnæðiskaupa og geta samtökin tekið undir þá nálgun nefndarmanna.

Ástæða er til að hrósa formanni nefndarinnar, Eygló Harðardóttur, fyrir að viðhafa gagnsæ vinnubrögð í nefndarstarfinu með birtingu fundargerða og sérálita nefndarmanna með beinum hætti.  Til samanburðar má nefna nefnd um húsnæðismál sem nýlega skilaði af sér skýrslu sem var unnin í lokuðu ferli með engri aðkomu Hagsmunasamtaka heimilanna þrátt fyrir beiðni þar um, en í þeirri nefnd sat hins vegar fulltrúi Samtaka fjármálafyrirtækja. Er það álit Hagsmunasamtaka heimilanna að fleiri nefndir á vegum Alþingis mættu taka sér vinnubrögð verðtryggingar- nefndarinnar til fyrirmyndar.

Samtökin telja þó ástæðu til að ganga enn lengra en gert er í þessari skýrslu í að rannsaka lagalegan grundvöll og reiknireglur verðtryggðra lána sem samtökin telja ákaflega vafasamar, bæði með tilliti til íslenskra laga og evrópsks neytendaréttar.

Hagsmunasamtök heimilanna vilja með þessu bréfi benda Umboðsmanni Alþingis á meinbugi í lögum nr. 151/2010. Lögin standast að mati samtakanna ekki meginreglu íslenskra laga um bann við afturvirkri lagasetningu og að krafa ljúki tilvist sinni með greiðslu á henni. Samtökin telja að 18. gr. laga 151/2010 sem veitir heimild til þess að endurreikna þegar greidda kröfu með vöxtum Seðlabanka Íslands standist ekki fyrrgreindar meginreglur. Þá telja samtökin að sú framkvæmd við útreikninga hjá bönkunum að vaxta-vaxtareikna og leggja við höfustól þrátt fyrir að greitt hafi verið af lánum hafi ekki skýra lagastoð í nefndri 18. gr. sem skýra verður þröngt. (Þá telja samtökin að lögin standist ekki bann við ójafnri samningsstöðu neytenda, sbr. lög um vexti (38/2001) og neytendarétt (121/1994, 57/2005). )

Samtökin vilja beina þeirri beiðni til Umboðsmanns Alþingis að hefja tafarlaust sjálfstæða rannsókn á lögum 151/2010 þannig að þau verði borin saman við ofannefnd lög og önnur þau lög er málið kunna að varða, sem og eignarréttarákvæði stjórnarskrárinnar og þær Evróputilskipanir er hafa verið innleiddar hér á landi er varða neytendarétt.s.s. ;

1. [Tilskipun Evrópuþingsins og ráðsins 2005/29/EB frá 11. maí 2005 um óréttmæta viðskiptahætti gagnvart neytendum á innri markaðnum.]1)

2. Tilskipun ráðsins 87/102/EBE frá 22. desember 1986 um samræmingu á lögum og stjórnsýslufyrirmælum aðildarríkjanna varðandi neytendalán (Stjtíð. EB L 42, 12. febrúar 1987, bls. 48) eins og henni var síðast breytt með tilskipun 98/7/EB.)

3. Tilskipun ráðsins 93/13/EBE frá 5. apríl 1993 um óréttmæta skilmála í neytendasamningum.

Meðfylgjandi er útdráttur/yfirlit Hagsmunasamtaka heimilanna á kvörtun er send var til eftirlitsstofnunar EFTA (ESA) ásamt umsögn Umboðsmanns skuldara um lög nr. 151/2010.

Þá vilja samtökin einnig benda á eftirfarandi blaðagreinar lögmanna máli sínu til stuðnings; "Eru fjármálafyrirtækin vísvitandi að hagnast á röngum aðferðum við endurútreikning ólögmætra lána?" eftir Gunnlaug Kristinsson, Fréttablaðið 30. mars 2011.

Sigurður G. Guðjónsson hrl. "Siðleg lögleysa" Pressan 3. apríl 2011.
Sigurður G. Guðjónsson hrl. "Til efnahags- og viðskiptaráðherra" Pressan 16. maí 2011.

Hagsmunasamtök heimilanna óska eftir að fá svar við þessari beiðni frá
Umboðsmanni Alþingis hið fyrsta.